Cultuursporen in de loop der tijd

Iran heeft een een eeuwenoude geschiedenis en is de oorsprong van een van de meest belangrijke menselijke beschavingen. Archeologische vondsten, sommige daterend van 8000 jaar geleden, laten duidelijk zien dat het land sinds jaar en dag de bakermat van cultuur en kunst is geweest. Handwerken zijn daarvan goede verschijningsvormen. Iraanse handwerken worden verdeeld in veertien hoofdtakken en omvatten zon’n 300 producten; dit alleen al bewijst dat de kunstindustrie van handwerken een lange geschiedenis kent in Iran. Handwerken belichamen diverse aspecten van de geschiedenis, natuur en culturele identiteit van verschillende Iraanse stammen. De belangrijkste takken van handwerken in Iran omvatten: traditionele textiel, handwerken op een houten raam, traditionele kleding, traditionele borduurwerken, traditionele opdrukken, handwerk toegepast in de architectuur, aardewerk en keramiek, leerbewerking, metaalbewerking, maritieme handwerken, houtbewerking, traditionele papierbewerking, handbewerkte stenen, glaswerken.

Het is goed om te weten dat van de 600 voorbeelden van handwerken die als UNESCO Wereld Erfgoed zijn aangemerkt, 366 voorbeelden aan Iran toekomen en daarvan 196 soorten aan Isfahan. De stad heeft een grote variëteit aan handwerken en de omvang van de handel in handwerken, evenals de lange geschiedenis van de stad en deze kunst leidde tot haar vermelding.

Een Perzisch tapijt is de benaming voor een met de hand gemaakt tapijt uit Perzië/Iran. Perzische tapijten worden gerekend tot de vroege toegepaste kunst. In de Bijbel wordt al gesproken over het gebruik van kleden voor de versiering van de tempel. Het oudst bekende geknoopte tapijt is de zogenaamde Pazyryk. Een Perzisch of oosters tapijt is een kleed dat met de hand is gemaakt, machinaal vervaardigde kleden behoren niet tot deze groep.

Perzische tapijten worden onderscheiden in:

  • met de hand geweven stukken zonder pool, de zogenaamde kelims
  • met de hand geweven en met de handgeknoopte stukken. Deze kleden hebben een pool die in het weefsel is geknoopt en die de bovenzijde van het kleed vormt.

Een Perzisch tapijt wordt vervaardigd met behulp van een weefgetouw, het tapijtknopen wordt handmatig verricht. Het maken van een Perzisch tapijt van 4×3 meter kan wel tot zo’n zes jaar duren, afhankelijk van het ontwerp, aantal kettingdraden, aantal tapijtknopen en inslagdraden. Dit komt onder andere omdat het zeer fijn en nauwkeurig werk is dat veel concentratie vergt. Er wordt per werkdag maar zo’n anderhalf uur aan het tapijt gewerkt.

De gebruikte materialen zijn wol, zijde en katoen.

  • De wol is afkomstig van schapen, geiten en kamelen. Schapenwol is het meest gebruikte materiaal, ook geitenwol komt regelmatig voor. Kameelhaar wordt slechts incidenteel gebruikt voor producten die zijn vervaardigd door nomaden. Wol wordt gebruikt voor de pool en voor het grondweefsel: de ketting en de inslag.
  • Zijde is een kostbaar materiaal en wordt gebruikt bij de vervaardiging van kostbare fijn geknoopte tapijten. Zijde wordt in de pool ook wel gebruikt samen met wol, de zijde dient dan om bepaalde details in het ontwerp te benadrukken.
  • Katoen is afkomstig van de katoenplant en wordt gebruikt voor de ketting en de inslag. Het gebruik van katoen in de pool, eventueel in combinatie met wol, komt voor bij kwalitatief mindere kleden.

Een indeling op gebruiksdoel is ook gebruikelijk, we spreken dan over een vloerkleed, een wandtapijt en een salonkleed. Deze indeling wordt gebruikt in de detailhandel, de bekende benaming gebedskleed behoort eveneens tot deze indeling.

Perzische tapijten worden aangeduid met namen die zijn afgeleid van de plaats of stam van herkomst bijvoorbeeld: Isfahan, Tabriz, Qom, Qashqaie en Shiraz.

Een meer specifieke indeling van het Perzische tapijt is een indeling naar locatie en productieomstandigheden:

Nomadentapijten

Nomaden zijn volkeren of stammen die rondtrekken en meestal in tenten wonen. Deze mensen houden schapen, geiten en ander kleinvee en beschikken over ruime hoeveelheden wol. Ze spinnen de wol met de hand en daarna wordt de wol geverfd. De gebruikte verfstoffen zijn voor een deel nog van plantaardige oorsprong. De kleden worden gekenmerkt door eenvoudige patronen en een vrij grove structuur. De gebruikte patronen worden al sinds eeuwen overgeleverd binnen de leefgemeenschap en hebben vaak betrekking op de dingen van alledag en de directe leef- en woonomgeving. De afbeeldingen van bloemen, planten, dieren en voorwerpen zijn meestal gestileerd weergegeven omdat een nauwkeurige weergave een veel fijnere knoping vereist. In het algemeen zijn (vooral de oudere) kleden volledig uit wol vervaardigd, naast wol op wol komt echter ook wol op katoen voor. Naast tapijten en kleinere kleedjes worden veel gebruiksvoorwerpen zoals tassen, zakken en tentband gemaakt.

Dorps- en boerentapijten

De dorps- en boerentapijten worden vervaardigd door mensen uit dorpen en boeren die wonen in de omtrek van dorpen en steden. Deze mensen hebben zich blijvend gevestigd en dit geeft aan hun bestaan een zekere stabiliteit. In de omgeving van de dorpen wordt vanouds katoen verbouwd en we zien dit terug in de producten, zelfs komt het spaarzaam gebruik van zijde in de pool voor. Naast wol op wol zijn veel kleden vervaardigd op een katoenen basis. De ontwerpen zijn eeuwenoud en over het algemeen zeer traditioneel. In de afgelopen eeuw is hierin wel wat veranderd, doordat men producten ging vervaardigen voor de export. De producten worden verhandeld in de dichtbijgelegen stad of handelscentrum en soms worden alle kleden uit de omgeving van een dergelijk centrum naar deze stad genoemd. Als duidelijk voorbeeld geldt Hamadan, ongeveer tweehonderd dorpen uit de omgeving verkopen hun producten via Hamadan. Al deze kleden worden Hamadan genoemd en slechts enkele experts zijn in staat te zeggen uit welk dorp een bepaald product komt.

Ateliertapijten

De geschiedenis van de ateliers gaat terug tot de tijd der Safaviden. De heersende koningen (sjahs) lieten in de door hen verkozen hoofdstad ateliers inrichten voor het knopen van tapijten en andere kunstvormen zoals: schoonschrijven (kalligrafie), boekverluchting en miniaturen. De in die tijd gevestigde tradities van tapijtweven leven nog steeds in de huidige ateliers. De mooiste en kostbaarste tapijten worden vervaardigd in de ateliers van de grote steden. De tapijten worden gekenmerkt door hun fijnzinnigheid, fijne structuur en het gebruik van de beste grondstoffen.

Toch worden ook hier alle tapijten geheel met de hand vervaardigd. De meest voorkomende combinaties van materiaal zijn: poolmateriaal wol/zijde op ketting en inslag van katoen en poolmateriaal zijde op ketting en inslag van zijde. De gebruikte indelingen en motieven zijn eeuwenoud evenals het kleurgebruik. Tegenwoordig worden plantaardige verfstoffen niet meer gebruikt. De kennis betreffende het gebruik van plantaardige verfstoffen is nagenoeg verdwenen, ondanks verwoede pogingen van enkele enthousiaste speurders naar de oude recepturen. In de ateliers worden voornamelijk kleden en tapijten geknoopt.

Pazyryk

De Pazyryk, genoemd naar het gebied in het Altaj-gebergte in Siberië, is het oudst bewaard gebleven Perzisch tapijt en dateert van 500 v.Chr.

De Pazyryk, een tapijt met een wollen pool op een ondergrond van wol en kameelhaar, maakte deel uit van de uitrusting bij de begrafenis van een “Scythische” prins. In de oudheid werden de lichamen van de rijken en van de edelen begraven met alle bezittingen die nodig waren om er zeker van te zijn dat de reis naar het volgende leven voorspoedig zal verlopen en dat hun status dezelfde zal zijn als tijdens hun aardse bestaan.

Het Pazyryk-tapijt is het vroegste exemplaar dat nog compleet bestaat. Het Pazyryk-tapijt meet 195×180 cm en is te zien in het Hermitage (Sint-Petersburg). Bovenaan is de nagemaakte versie, vervaardigd door tapijtknopers van Tabriz.

Traditionele textiel: verwijst naar het proces van het maken van traditioneel textiel. Deze kunst omvat 26 hoofdtakken: zijdeweven, dekens maken, textielfabricage, tapijtweven, kameelhaar maken, het maken van mantels, en Termeh-weven. Termeh is de naam van een zachte textiel gemaakt van zijde en pluis. Het wordt versierd met traditionele ontwerpen en vormen, bijvoorbeeld Paisley patronen (‘botte jeghe’) of de gebogen cedarboom.

Traditionele borduurwerken: de kunst van het versieren van kleding met vormen, draden en kleuren door gebruik van naalden en haaknaalden. Er zijn meer dan 100 verschillende soorten borduurwerk en het is de breedste tak van handwerken verspreid over Iran. Borduurwerk, patchwork, werk met munten en gouden banden zijn voorbeelden van de kunst.

Traditionele opdruk: de kunst van het drukken van verschillende vormen op verschillende materialen, met behulp van een stempel. The twee belangrijkste soorten traditionele bedrukking worden batik en kalamkari genoemd. De laatstgenoemde is een van de beroemde souvenirs uit Iran.

Aardewerk, keramiek en tegels: deze producten worden van klei gemaakt en dan in een oven gebakken. Kommen, kannen en vazen zijn de oudste voorwerpen die de mens heeft gemaakt. De oudste dateren uit 8000 v.Chr. Tegels worden hoofdzakelijk gebruikt bij het versieren van gebouwen. Er zijn diverse soorten, waaronder opengewerkte tegels, gouden tegels, mozaïeken, regenboogtegels en klei-mozaïeken. Het dorp Kalpourgan in Sistan en de provincie Balouchestan is tevens het enige bestaande pottenbakmuseum ter wereld dat 7000 jaar oud is. Het werd in 2016 opgenomen in de werelderfgoedlijst.

Leerbewerking: handgemaakte producten uit dierenhuiden die zijn bewerkt en ontworpen. De kunst omvat het maken van overtrekken, het inbranden van de oppervlakte van het leer en zadelmakerij.

Metaalbewerking: de kunstenaars snijden diverse vormen op stukken metaal, zoals ijzer, koper, geelkoper, goud en zilver. Gegraveerde schalen zijn beroemde souvenirs van Iran.

Houten handwerken: houten voorwerpen waarin vormen en patronen zijn gesneden. De categorie omvat ook werken die met stukken hout, metaal en bot zijn bedekt of ingelegd. Deze kunstvorm bestaat uit 21 secties: bamboeweven, houtdraaien, borduren, mozaïek, Khatam (inlegwerk), en het versieren van de oppervlakte met kleine stukjes van geometrische vormen.

Glasbewerking: is de kunst van het creëren van vormen door silica, minerale oxiden en stukjes glas te smelten. Kunstenaars creëren een vloeibare massa van dit materiaal en vormen het vervolgens met behulp van diverse methodes zoals glasblazen of het verwerken met mallen. Glazen snijden en graveren, geschilderde ramen, spiegels en glas in lood zijn verschillende vormen van deze kunst.

Traditionele papierbewerking: een verzameling van artistiek werk op papier. Dit is onderverdeeld in 14 takken: geïllumineerde manuscripten, concrete poëzie, plastic schilderen en miniaturen. Dit soort schilderingen zijn Iran eigen. Zij kennen geen perspectief. De kunstenaars creëren diepte en dimensie door kwasten of potloden op een speciale manier te gebruiken.

Traditionele kleding: de producten bedekken verschillende delen van het lichaam en zijn onder meer hoofdbanden, hoeden en shawls; elk daarvan wordt volgens regionale tradities gemaakt. Schoeisel wordt gebruikt door nomaden, en wordt gemaakt van katoen, zijde of leer. Verschillende soorten schoeisel zijn bv. Giveh, Charough en Chamoush. Giveh is een traditionele schoen. Een type daarvan wordt gemaakt in de Koerdische stad Marivan. Het wordt ‘Kalash’ genoemd in de taal der Koerden.